Kościół rektoralny pw. Kościół św. Katarzyny - rektorat Zamość

Historia obecnego kościoła pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej ma swój początek w latach 30 i 40-tych XVII w., kiedy to z inicjatywy ordynata Tomasza Zamoyskiego i następców, a z fundacji przede wszystkim Hieronima Żaboklickiego - chorążego bracławskiego, sprowadzeni zostali do Zamościa przedstawiciele zakonu Reformatów (zakon braci mniejszych św. Franciszka).

W 1674 r. bp chełmski Mikołaj Świrski poświęcił kaplicę pełniącą rolę tymczasowego kościoła reformackiego. W 1680 r. zakonnicy poświęcili kamień węgielny pod budowę nowego, murowanego kościoła i klasztoru. Autorem projektu założenia był Jan Michał Link. Wzniesiono skromny w formie, jednonawowy kościół i przylegający do niego od zachodu piętrowy klasztor. 26 V 1686 r. bp chełmski Stanisław Święcicki dokonał poświęcenia kościoła, nadając mu wezwanie św. Piotra z Alkantary.

Założenie klasztorne było otoczone murem ze stacjami Drogi Krzyżowej. Wnętrze w duchu barokowym, ale zgodnie z regułą zakonu reformackiego, wyróżniało się prostotą ozdób. Ołtarz główny pod wezwaniem Krzyża Świętego i św. Piotra z Alkantary usytuowano w połowie prezbiterium. Pozostałych sześć ołtarzy ustawionych we wnękach nawy nosiło wezwania: Niepokalanego Poczęcia NMP, śś. Franciszka, Anny, Antoniego, Barbary i św. Piotra z Alkantary. W kryptach spoczywał m. in. zmarły w 1733 r. bp chełmski Jan Szaniawski oraz zmarły w 1747 r. marszałek wielki koronny, kasztelan krakowski Jan i jego żona Konstancja Mniszchowie.

Reformaci prowadzili w Zamościu działalność kaznodziejską i rekolekcyjną w Kolegiacie, a także pracę wydawniczą w dziedzinie teologii i filozofii w Akademii Zamojskiej. Klasztor reformatów w Zamościu skasowano na mocy dekretu rządu austriackiego z 1782 r. Po 1809 r. opustoszałe budynki przejęło wojsko stacjonujące w twierdzy. W kościele urządzono młyn koński, pomieszczenia gospodarcze, w klasztorze magazyn.

Ok. 1920 r. klasztor rozebrano, plac klasztorny zniwelowano, a kościół przebudowano, m. in. zlikwidowano szczyty i sygnaturkę, zmieniono dach na niski czterospadowy, zbito detal architektoniczny. W wyniku kolejnej adaptacji z 1866 r. m. in. zamurowano łuk tęczowy, nawę podzielono na dwie kondygnacje, prezbiterium na trzy, zamurowano niektóre otwory i wykuto nowe. Wnętrze wykorzystywano na mieszkania, kuchnię, piekarnię, itp. Od 1915 r. funkcjonował tu kino-teatr.
Dzięki staraniom mieszkańców Zamościa 18 VII 1922 r. odzyskano kościół poreformacki dla potrzeb kultu. Z inicjatywy ks. Kazimierza Czekańskiego rozpoczęto (lata 1925-1926) odbudowę kościoła według projektu architekta Edwarda Kranza. W latach 1926-1927 rektor ks. Henryk Cybulski kontynuował prace i dostosował wnętrze do sprawowania liturgii. W wyniku tych prac przywrócono pierwotny układ przestrzenny wnętrza, wybudowano trójarkadowy chór muzyczny. Drewniane wyposażenie wnętrza wykonano w miejscowych warsztatach rzemieślniczych. Rekoncyliacja kościoła pod nowym wezwaniem św. Katarzyny Aleksandryjskiej nastąpiła 4 IX 1927 r. W ołtarzu głównym umieszczono obraz patronki, pochodzący z rozebranego w 1810 r. kościoła św. Katarzyny na Przedmieściu Lubelskim i przechowywany od tego czasu w kościele kolegiackim.

W dniu 8 IX 1938 r., z inicjatywy ks. Wacława Staniszewskiego, sprowadzono do kościoła szkolnego św. Katarzyny relikwie św. Andrzeja Boboli. W czasie okupacji, po zamknięciu Kolegiaty kościół św. Katarzyny pełnił funkcję kościoła parafialnego.

Po wojnie przez pewien czas nadal był to kościół szkolny. W okresie powojennym dzięki staraniom ks. Mieczysława Michalskiego dobudowano zakrystię oraz uzupełniano wyposażenie w tym tabernakulum, organy i dzwon na sygnaturce.
Od r. 1990 trwały starania o odzyskanie całości terenu poklasztornego, które zakończyły się powodzeniem w 1993 i 1999 r. Równocześnie z inicjatywy rektora ks. Zdzisława Ciżmińskiego rozpoczęto remont generalny kościoła zagrożonego katastrofą budowlaną. Rekonstrukcję sylwety kościoła wraz z dekoracją elewacji, wg projektu arch. Jana Radzika, zakończono w r. 1998. Remont i wystrój wnętrza kościoła, opracowany przez arch. Sebastiana Ćwierza i Jana Radzika, zakończono w 2009 r. bp Wacław Depo pobłogosławił odbudowany kościół 28 XI 2009 r. Kalwarię na cmentarzu przykościelnym zaprojektował arch. Sebastian Ćwierz.

Kościół wybudowany z cegły w stylu barokowym, jednonawowy, z prezbiterium węższym od nawy. Elewacje dekorowane pilastrami zwieńczone gzymsem koronującym. Budynek nakryty dachem dwuspadowym kryty dachówką ceramiczną, z sygnaturką nad nawą oraz szczytami wolutowymi od frontu i nad łukiem tęczowym oraz trójkątnym nad prezbiterium. Wejście do kościoła poprzedza kruchta nakryta kopułą. Po obu stronach prezbiterium ulokowane parterowe przybudówki: od zachodniej - zakrystia, od wschodniej kruchta z wejściem do dolnej kondygnacji kościoła.

Wyposażenie wnętrza pochodzi głównie z pierwszej połowy XX wieku. W polu głównym ołtarza wielkiego obraz patronki kościoła (druga połowa XVIII w.) w barokowej złoconej ramie, na zasłonie obraz Miłosierdzia Bożego (Łucja Bałzukiewicz, 1953 r.). W zwieńczeniu ołtarza współczesne obrazowi św. Katarzyny dwie figury aniołów oraz medalion
z płaskorzeźbionym obrazem św. Antoni z Padwy w drewnianej złoconej sukience. Tabernakulum z 1954 r. projektu Adama Klimka. Na zachodniej ścianie prezbiterium obraz św. Hubert (Edward Kopciński, 1931 r.) i obraz św. Jan Kanty (Wacław Palessa i Włodzimierz Bartoszewicz, 1929 r.), który pierwotnie znajdował się na zasłonie w ołtarzu głównym. Na wschodniej ścianie prezbiterium obrazy: św. Jan Paweł II ze Sługą Bożym Stefanem Kardynałem Wyszyńskim oraz św. Piotr z Alkantary - pierwszy patron kościoła (oba namalowane przez Jana Szarlipa, 2013 r.). Po lewej stronie nawy, w ołtarzu bocznym Matki Bożej, w polu głównym, obraz Niepokalane Serce NMP (Łucja Bałzukiewicz, 1957 r.) i na zasłonach obrazy: MB Częstochowska (Łucja Bałzukiewicz, lata 50. XX w.) i św. Teresa od Dzieciątka Jezus (Teresa Twardoszowa, przed 1934 r.) oraz postawiony na mensie obraz MB Nieustającej Pomocy. Po prawej stronie nawy, w ołtarzu Pana Jezusa, w polu głównym, obraz Serce Jezusowe (Łucja Bałzukiewicz, 1957 r.), na zasłonach obrazy: św. Józef (Łucja Bałzukiewicz, lata 50. XX w.) i św. Andrzej Bobola (Łucja Bałzukiewicz, przed 1934 r.) oraz na feretronowej podstawie trumienny relikwiarz z wizerunkiem św. Andrzeja Boboli, męczennika. We wnęce obok tego ołtarza umieszczona w oprawie feretronowej wierna kopia obrazu MB Częstochowskiej (Mariusz Grądman z Częstochowy, upoważniony przez OO. Paulinów do wykonania kopii, 2004 r.).

We wnęce pod chórem figura MB Fatimskiej (Jan Pastuszek) - wotum za dwadzieścia lat pontyfikatu papieża Jana Pawła II.
W balustradzie-klęczniku łuku tęczowego (po prawej stornie) złożono 29 XI 2014 r. relikwie św. Katarzyny Aleksandryjskiej, dziewicy i męczennicy. W kościele przechowywane są relikwie: św. Filomeny, dziewicy i męczennicy, św. Teresy od Dzieciątka Jezus, św. O. Pio, św. Faustyny Kowalskiej.

We wnętrzu kościoła epitafia i tablice poświęcone osobom i wydarzeniom związanym z historią kościoła św. Katarzyny, m.in.: epitafium ku czci profesorów i uczniów szkół zamojskich pomordowanych w czasie II wojny światowej; tablica ufundowana na pamiątkę bierzmowania zamojskich harcerzy w dniu 16 V 1947 r. przez bpa Stefana Wyszyńskiego; tablica pamiątkowa 1000-lecia chrześcijaństwa i państwowości polskiej (1966 r.), oraz tablica poświęcona harcerce Grażynce Kierszniewskiej († 1940 r.).

W dolnym kościele umieszczono obraz-płaskorzeźbę MB Katyńskiej (Martyna i Janusz Gasińscy z Chodla), pobłogosławiony w Watykanie 11 XI 2013 r. przez papieża Jana Pawła II. Na chórze kościoła piętnastogłosowe organy wykonane w firmie braci Biernackich w Krakowie (1956 r.). Dzwon na sygnaturce wykonany w pracowni M. Wojtkowskiej w Węgrowie (1955 r.) nosi imiona św. Piotra i św. Stefana. Na cmentarzu przykościelnym od strony północnej wzniesiono w 2000 r. pomnik Krzyż Katyński według projektu Bogusława Smyrskiego.

Kapłani pochowani w podziemiach kościoła
bp Jan Szaniawski (+1733)