prof. dr hab. Bogumiła J. Rouba
Katedra Konserwacji Malarstwa i Rzeźby Polichromowanej
Wydział Sztuk Pięknych
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Zajmując się od lat profilaktyką konserwatorską zebrałam doświadczenia wynikające z obserwacji wielu złożonych „przypadków”. W ich ocenie istotne jest określenie cech budującej zabytek materii, stanu jej zachowania oraz związków przyczynowo-skutkowych między materią a oddziaływaniem czynników niszczących, ale także rozpoznanie wpływu wcześniejszych ingerencji i metod konserwacji na obecny stan. Opis zależności między tym, jak my się opiekujemy naszymi zabytkami, a co potem się z nimi dzieje, ocena tego, jak nasza dbałość i prace wpływają na ich kondycję - nie jest sprawą łatwą. Są to relacje i procesy złożone, dziejące się na wielu płaszczyznach, a ich wyjaśnianie wymaga niekiedy zaangażowania całych interdyscyplinarnych zespołów specjalistów. Jednak podstawowe odczytanie sygnałów alarmowych leży w granicach możliwości niemal każdego z nas. Odebranie tych sygnałów powinno spowodować wezwanie specjalistycznej pomocy nim będzie za późno.
Współpracując i wsłuchując się przez lata w głosy księży, hierarchów kościelnych, właścicieli świeckich obiektów zabytkowych, dotyczące najdotkliwszych problemów związanych z utrzymaniem zabytku w dobrym stanie, wiedząc jak bardzo wielu opiekunów i właścicieli boryka się z tymi problemami indywidualnie, a równocześnie wiedząc jak przeciążone zadaniami są służby konserwatorskie – podjęłam próbę stworzenia narzędzia ułatwiającego uporządkowaną ocenę stanu obiektu.
BILANS DOBROSTANU ZABYTKU to rodzaj specjalistycznej ankiety, zestaw pytań, które pozwalają ocenić wpływ czynników niszczących (światła, ciepła, wody, wahań klimatu, zanieczyszczeń chemicznych (także kurzu i wibracji), uszkodzeń mechanicznych, biologicznych na stan materii obiektu, uwzględniając również prawdopodobieństwo zagrożeń katastrofami.
Uzyskane w ten sposób dane, konserwatorska wiedza z obszaru profilaktyki i znajomość prawidłowości rządzących procesami niszczenia pozwalają ocenić „dziś” obiektu, które wkrótce przełoży się na jego „jutro”. Ocena dzisiejszego zaawansowania procesów starzenia i destrukcji pozwala z kolei w dalszym etapie na tworzenie projektu konserwatorskiego - z racjonalnym podziałem na zadania priorytetowe (te, których zaniechanie spowoduje drastyczny wzrost kosztów przyszłych prac np. dziury w dachu, pęknięcia murów itp.), zadania konieczne do wykonania możliwie szybko i działania długofalowe (w tym zadania związane z codzienną dbałością i profilaktyką).
Zestaw pytań umożliwiających opracowanie BILANSU DOBROSTANU ZABYTKU powstawał na potrzeby dydaktyki, jako materiał pomocniczy do ćwiczeń z przedmiotu Profilaktyka konserwatorska [1], powstawał jednak również jako narzędzie uniwersalne, przeznaczone do wykorzystywania przez pracowników Wojewódzkich Urzędów Ochrony Zabytków a także przez księży i świeckich opiekunów oraz właścicieli obiektów zabytkowych. Ksiądz - opiekun zabytkowego kościoła czy świecki właściciel zabytku poza adresowanymi właśnie do niego pytaniami (wyróżnionymi kolorem niebieskim) nie będzie w stanie samodzielnie odpowiedzieć na wszystkie pozostałe, ale ich zestaw uświadomi mu, jaki jest zakres koniecznej fachowej pomocy, o co ma pytać konserwatorów, na jakie zagadnienia należy w powierzonym jego opiece obiekcie zwrócić szczególną uwagę.
Tak więc zaproponowane narzędzie pozwala na tworzenie bazy wiedzy o stanie obiektu na kilku poziomach, zależnie od tego, kto się nim posłuży i jaki będzie cel analizy. Na poziomie rozpoznania dokonanego samodzielnie przez właściciela będzie to baza wiedzy podstawowej, orientującej w problematyce konserwatorskiej obiektu. W miarę włączania konserwatorów-restauratorów (praktyków) będzie możliwe budowanie drugiego piętra wiedzy o obiekcie – pogłębionej, pozwalającej już na przemyślenia i proponowanie kierunków optymalnych rozwiązań konserwatorskich, poprawiających bezpieczeństwo obiektu. Włączanie - w miarę potrzeb - innych niezbędnych specjalistów (np. statyków, konstruktorów itp.) buduje trzecie piętro wiedzy o obiekcie, pozwalającej na dokonywanie świadomych wyborów optymalnych rozwiązań konserwatorskich.
Czy trzeba kogoś przekonywać, że tylko dobre rozpoznanie, poprawna diagnoza – mogą stanowić podstawę poprawnych rozwiązań? Niby nie. Chociażby z własnych doświadczeń medycznych każdy z nas wie, jak ważne jest rozpoznanie stanu pacjenta i prawidłowa diagnoza, jako podstawa wyboru terapii. Z tego właśnie powodu wszyscy, którzy uczestniczymy na różnych poziomach i na różne sposoby w procesie ochrony naszych zabytków – zobowiązani jesteśmy do działań starannych, uważnych i odpowiedzialnych. Zabytki bowiem z jednej strony są kotwicami naszej pamięci, łączącymi nas z przeszłością, z drugiej zaś strony zatrzymują pamięć o nas, szczególnie trwałą, gdy otaczamy je zrozumieniem, troską i dobrze sprawowaną codzienną opieką.
Od roku 1984 na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu prowadzę wykłady z przedmiotu Profilaktyka konserwatorska, dopiero jednak w 2015 roku wygospodarowane zostały godziny dydaktyczne umożliwiające studentom ćwiczenia praktyczne z tego przedmiotu. Studenci sami wybierają obiekt, zgłaszają się do jego Gospodarza wyposażeni w pismo przewodnie i kwestionariusz BILANSU…. Uzyskany materiał jest następnie opracowywany i wspólnie analizowany podczas zajęć na Uczelni. Praca Studenta ma Właścicielowi dać profit w postaci specjalistycznego spojrzenia na jego zabytek oraz ewentualnej pomocy w wyborze optymalnych, skutecznych i możliwie najmniej kosztownych metod sprawowania nad nim opieki. Studenta natomiast ma nauczyć analizowania stanu zabytku, a przez to ma rozwinąć jego umiejętności zawodowe.
Całość artykułu